" ਕਾਵਿ-ਕਣੀਆਂ "

ਪਰਵਾਜ਼ ਪਿੰਜਰੇ ਵੀ ਪਾ ਕੇ ਭਾਵੇਂ, ਤੂੰ ਰੱਖ ਲਈ ਹੁਣ ਪਰਵਾਜ਼ ਦੱਸ ਕੈਦ ਕਿੰਝ ਕਰੇਂਗਾ? ਹੁਣ ਤੂੰ ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਹੁਣ ਏਥੇ ਹਰ ਜਿਸਮ ਹੀ, ਬੇ-ਪਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ, ਕੀ ਮੁੱਕ ਜਾਊ ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ? ਭੈ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅੱਜ ਰਾਜ਼ ਤੂੰ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖੀਂ, ਜਦ ਦੂਰ ਜਾਵੇਂ ਗਾ, ਤੇਰੇ ਨੈਣਾਂ 'ਚੋਂ ਚਿਰਾਗ , ਲੈ ਲਊ ਗੀ ਤੇਰੀ ਯਾਦ "ਕੀ ਤੇਰਾ ਵੀ ਲਹੂ ਲਾਲ? ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਵੀ ਲਹੂ ਲਾਲ", ਅੱਜ 'ਗੋਰਾ' ਮਾਸ ਪੁੱਛਦਾ, ਹੈ ਦੱਸਦਾ 'ਕਾਲਾ' ਮਾਸ ਹੁਣ ਪੈਸਾ ਹੀ ਪਿਆਰਾ, ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਭੁੱਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਨਸਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਮੋਤੀ ਤਾਂ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚੋਂ, ਖੁਦ ਹੀ ਲੱਭਣੇ ਪੈਣੇ, ਨਾ ਕਰ ਹੁਣ ਪਰੇਸ਼ਾਂ, ਤੂੰ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਖੀ ਦਾ ਭਰਮ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਲ਼ਿਆ, ਉਹ ਕੰਡੇ ਖਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਗੁਲਾਬ ਜਿਸ ਸਾਜ਼ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ, ਅਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਕੀਤੀ, ਸਜ਼ਾ ਫਿਰ ਹਾਕਮ ਹੱਥੋਂ, ਸਦਾ ਹੀ ਪਾਈ ਸਾਜ਼ ਏਥੇ ਚਿੜੀਆਂ ਤਾਂਈ ਸਾਰੇ, ਫੜ ਫੜ ਕੇ ਮਾਰਦੇ, 'ਕੰਗ' ਛੋਹ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖੋ, ਕਦੀ ਤਾਂ ਜ਼ਾਲਿਮ ਬਾਜ਼।

ਸੱਜਣਾ ਪੈਸੇ ਨਾਲ਼....   ਸੱਜਣਾ ਪੈਸੇ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ ਸਰਦਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।  ਖਾਤੇ ਰੱਜੇ ਪੁੱਜੇ ਨੀਤ ਭਿਖਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।   ਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਕੀਮਤ, ਵਿਕਦੀ ਮੁੱਲ ਜਵਾਨੀ,  ਰੂਹ ਦੇ ਸੌਦੇ ਕਰਦੇ ਨਿੱਤ ਵਪਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।   ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋਰ ਕਮਾਈ ਜੀ ਬਸ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਹੋਰ,  ਏਦਾਂ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਏ ਸਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।   ਗ਼ੈਰ ਲਈ ਉਹ ਰੱਖਦੇ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ,  ਮੈਨੂੰ ਤਕ ਕੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਬੰਦ ਬਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।   ਖ਼ੂਨ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਡੀਕ ਲਿਆ ਹੈ,  ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਵੀ ਨੇ ਰੰਗ ਵਸਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।   ਦੋ ਅੱਖਰ ਕੀ ਲਿਖ ਲਏ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏਂ,  ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡਾ 'ਕੰਗ' ਲਿਖਾਰੀ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ।

ਮੈਂ ਨੂਰੋਂ ਮੈਂ ਨੂਰੋਂ ਬੇ ਨੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੂਰਜ ਅੱਗੇ ਰਾਤ ਟਿਕੀ ਨਾ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਹੀ ਨੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਦਿਆਂ ਮੈਂ? ਯਾਰ ਹੀ ਜਦ ਨਾਸੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੀ ਲੱਭਦਾਂ ਏਂ ਭੁੱਲ ਜਾ ਓਹਨੂੰ, ਉਹ ਤਾਰਾ ਸੀ ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਗਮਾਂ ਦੇ ਕਰ ਲਈ ਯਾਰੀ, ਦਿਲ ਕਿੰਨਾ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ! ਪਰਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹਦੇ ਆਏ, ਰੋਣਾ ਹੀ ਦਸਤੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਹਿਫ਼ਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਸ਼ਮ੍ਹਾ ਤੋਂ, ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਦਾ ਨੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਦਿਲ ਕਿੰਨਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਮੇਰਾ, ਇਕ ਠੋਕਰ ਨਾ' ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਜੱਗ ਸਾਰਾ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਏ, ਵਹਿਮ ਬੜਾ ਸੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਉਹ ਮਿਲਿਆ ਮੈਨੂੰ, ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। 'ਕੰਗ' ਤੂੰ ਕਾਹਦਾ ਸ਼ਿਕਵਾ ਕਰਦੈਂ, ਕਿਹੜਾ ਦੱਸ ਕਸੂਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਗ਼ਜ਼ਲ ਚੱਲ ਚਿਰਾਗ ਜਗਾਈਏ, ਜੋ ਕਰ ਦੇਵੇ ਦੂਰ ਹਨ੍ਹੇਰਾ। ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਚਾਨਣ ਹੋਵੇ ਮੁੱਕ ਜਾਏ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ। ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ, ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣੋ, ਤੇਲ ਜੜੀਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪਾ ਕੇ, ਫੇਰ ਲੁਕਾਵੇ ਚਿਹਰਾ। ਘਰ ਵੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਘਰ ਨੀਂ ਲਗਦਾ, ਜਾਪੇ ਜਿਉਂ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ, ਚੁੱਲੇ ਅੱਗ ਨਾ, ਵਿਹੜੇ ਲਾਬੂੰ, ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪਿਆ ਬਨੇਰਾ। ਰੂਹ ਵੀ ਛਲਣੀ ਸਾਹ ਵੀ ਬਿਖੜੇ, ਕੀ ਏ ਜੀਣ ਅਸਾਡਾ, ਰਾਤ ਅਖ਼ੀਰੀ ਸਾਹਵਾਂ ਉੱਤੇ, ਧੁੰਦਲਾ ਜਿਹਾ ਸਵੇਰਾ। ਮੁੱਕ ਜਾਏਗੀ ਰਾਤ ਕਲਿਹਣੀ, ਜੋ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਖਾਵੇ, ਜਿੱਦਣ ਬਲਿ਼ਆ ਸੋਚ ’ਚ ਸੂਰਜ, ਮਿਟ ਜਾਣੈ ਹਰ ਨ੍ਹੇਰਾ। ਤੇਜ਼ ਤਰਾਰ ਇਹ ਖ਼ੂਨੀ ਖੰਜਰ, ਖੂਨ ਬਿਗਾਨਾ ਪੀਵੇ, ਇਕ ਦਿਨ ਐ ਕਾਤਲ! ਇਹ ਦੇਖੀਂ ਖ਼ੂਨ ਪੀਏਗਾ ਤੇਰਾ। ਪੈਰਾਂ ਥੱਲੇ ਦਰੜ ਨਾ ਰੋੜੇ, ਦਰਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੈ, ‘ਕੰਗ’ ਤੇਰਾ ਕਿਉਂ ਬੇਦਰਦਾ, ਦੱਸ ਚੀਸ ਨਾ ਭਰਦਾ ਜੇਰਾ?

ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਆਰ, ਵਫ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਆਪ ਨਵੇਂ ਨਿੱਤ ਸੱਜਰੇ ਸੱਜਰੇ ਦਿਲ ਭਰਮਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਕਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜੋ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਜਾਣਾ, ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪ ਟਿਕਾਣੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈੜ ਮਿਟਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਜੋ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਰਾਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਕੈਸੇ ਦਰਦੀ ਖ਼ੁਦ ਦੁਖ ਦੇ ਕੇ ਮਰਹਮ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਜੋ ਰਸਤਾ ਮੰਜਿ਼ਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੈ ਉਹ, ਉਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ, ਰਹਿਬਰ ਪੁੱਠੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਹੀ ਉਲਝਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਲ਼ੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਸੁੱਚੇ ਹਰਫ਼ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ, ਇਸ਼ਕ ਮੇਰਾ ਜਦ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਉਹ ਬਦਨਾਮ ਕਰਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਧੂੜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ‘ਕੰਗ’ ਛੁਹਾਇਆ ਕਰ ਮੱਥੇ, ਜੋ ਰਾਹ ਤੈਨੂੰ ਮਹਿਰਮ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਨੇ।

ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਾ ਆਦਤ ਹੀ ਜਾਂਦੀ, ਨਾ ਮਨ ਹੀ ਹੈ ਭਰਦਾ। ਹੈ ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ’ਚ, ਇੱਕ ਮੇਰੇ ਪਰਦਾ। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਰਹਿੰਨਾ, ਕਿ ਸੱਚ ਦਾ ਹਾਂ ਸਾਥੀ, ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਦੇ ਨਹੀਂ, ਕਿ ‘ਅੰਦਰ’ ਹੈ ਡਰਦਾ। ਮੈਂ ਇਨਸਾਨ ਬਣਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਕਦੇ ਨਾ, ਕਰਾਂ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਦਾ ਪਰਦਾ। ਰਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਹ ਖਾਹਿਸ਼ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਸਦਾ ਕਤਲ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੱਚ ਦਾ ਹਾਂ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਆਪੇ ਦੀ ਦਲਦਲ ’ਚਿ, ਸਿਰ ਤੀਕ ਡੁੱਬਿਆ, ਐਪਰ ਆਕਾਸ਼ਾਂ ’ਤੇ, ਕਬਜ਼ਾ ਹਾਂ ਕਰਦਾ। ਅਜਬ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਯਾਰੋ, ਇਹ ਖਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੈ ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦਾ। ਅਸਰ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਮਨ ਹੈ ਕਿ ਪੱਥਰ ਨਾ ਭੁਰਦਾ ਨਾ ਖਰਦਾ। ਜੋ ਸੱਚ ਦੇ ਨੇ ਸਾਥੀ ਭੁਲਾ ਕੇ ਹਾਂ ਬੈਠਾ, ਅਜੇ ਝੂਠ ਨਾ' ਮੇਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਸਰਦਾ। ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਹੈ ਸੂਲੀ ਤੇ ‘ਕੰਗ’ ਸੋਚ ਨਾ ਹੁਣ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਨੀ ਮਰਦਾ।

ਗ਼ਜ਼ਲ ਜੋ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭੁਲਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਉਂਗਲ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਗ਼ੈਰ ਨਚਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜੋ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਗੈਰਾਂ ਦੇ ਅੱਜ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਗਵਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਤਾਂ ਡੂੰਘੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸੀ ਦਿੱਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਵੀ ਉੱਤੋਂ ਲੂਣ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਨ੍ਹੇਰ ਕਰੇਗਾ ਦੂਰ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ, ਸਭ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਸ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਸੱਚ ਦਾ ਕਾਤਿਲ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਨੰਗੇਧੜ, ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇੰਨਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਅੱਖੀਂ ਤੱਕ ਕੇ ਵੀ, ਲੋਕੀਂ ਮੂੰਹ ਤੇ ਤਾਲਾ ਲਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੋ ਤੱਕਿਆ ਸੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ, ਯਾਰ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਲੋਕੀਂ ਕਿੰਨੇ ਬੇਦਸਤੂਰੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਹੀ ਚੋਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕੱਲਾ ਕੱਲੇ ਨਾਲ ਲੜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਗਈ, ਇਕ ਸੱਚ ਨਾ' ਲੱਖ ਝੂਠ ਲੜਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਆਹ ਸੁਣ ਕੇ ਪੌਣਾਂ ਰੋਂਦੀਆਂ ਪਰ, ਲੱਕੜਹਾਰੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ! 'ਕੰਗ' ਚਮਕਦੇ ਰਹਿਣ ਮੁੱਹਬਤ ਦੇ ਤਾਰੇ, ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਚਿਰਾਗ ਰੁਸ਼ਨਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।

ਗ਼ਜ਼ਲ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਯਾਰ ਗਵਾਚਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਨੈਣਾਂ ਅੰਦਰ ਇਕ ਇਕਲਾਪਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਪੁੱਛਦਾਂ ਹਾਂ ਹਰ ਵੇਲ਼ੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲਾਤ? ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪੈ ਗਿਆ ਘਾਟਾ ਲਗਦਾ ਹੈ? ਹਿਜਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਦੀਵਾ ਜਦ ਵੀ ਜਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਕਿੰਝ ਵਿਖਾਵਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵ ਅਜੇ? ਮਨ ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਸੋਚ ਨੇ ਖਾਧਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਭੁੱਖਾਂ ਪਿਆਸਾਂ ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਸ਼ਬਦ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੇ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਲ ਹਰ ਤਿ੍ਸ਼ਨਾ ਦਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਜਦ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਹਰ ਸੌਦੇ ਵਿੱਚ 'ਕੰਗ' ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਲਗਦਾ ਹੈ।